Przyczyna zachowania stereotypowego może być różna, np. pozostawanie zwierzęcia w złych warunkach środowiskowych (przez co nie ma możliwości zaspokojenia wszystkich swoich naturalnych potrzeb) lub w złej kondycji fizycznej (wówczas zachowania stereotypowe są swojego rodzaju formą zachowania upustowego, które ma na celu, poprzez prezentację danej sekwencji ruchowej, poszukiwanie uczucia ulgi). Niestety, zdarza się, że opiekun psa nie zauważa pojawiających się zmian behawioralnych bądź interpretuje je początkowo jako nieszkodliwą formę zabawy. Kiedy prezentowane sekwencje ruchowe nasilają się i zaczynają dominować w codziennym repertuarze psiego zachowania, wówczas dopiero właściciel podejmuje działania mające na celu zmianę zachowania swojego pupila.

Czym są zachowania stereotypowe?

Zachowania stereotypowe to zachowania, które charakteryzują się powtarzaniem tych samych sekwencji motorycznych: „To powtarzające się i często bezsensowne zachowania, będące pewnego rodzaju systemem obronnym organizmu. Stanowią mechanizm adaptacyjny chroniący przed powstawaniem psychosomatycznych zaburzeń. Mogą być jednak autodestruktywne”1.

Upraszczając powyższą definicję, zachowania stereotypowe (nazywane również stereotypiami czy zachowaniami kompulsywnymi) to zachowania, w których na pierwszy rzut oka opiekunowie zwierząt nie widzą głębszego sensu.

Typowymi zachowaniami stereotypowymi będą:

• łapanie wyimaginowanych much,
• różnego rodzaju samookaleczenia,
• uporczywe bieganie czy kręcenie się w kółko,
• wpatrywanie się,
• gonienie własnego ogona,
• powtarzające się wokalizacje,
• ssanie materiałów (np. koca czy legowiska),
• ssanie boków,
• wylizywanie łap (najczęściej odnotowywane zachowanie stereotypowe wśród psów),
• uporczywe powtarzanie konkretnej czynności (np. podchodzenie do miski i picie wody – zachowanie to dość często odnotowywane jest w przypadku psów, które przebywają dłuższy czas w boksach schroniskowych).

Przyczyny stereotypii

Wymienione zachowania pojawiają się u psa, kiedy dochodzi do zaburzenia równowagi w funkcjonowaniu organizmu. Może to być efekt stanu chorobowego, który w początkowej fazie nie jest zauważalny dla opiekuna zwierzęcia. Dobrym tego przykładem będzie choroba zwyrodnieniowa stawów, której nierzadko towarzyszy przewlekły ból. W przypadku tego typu schorzenia bardzo istotna jest umiejętność rozpoznania bólu u zwierzęcia, co nie zawsze jest łatwe (lekarz weterynarii nie tylko bada psa pod kątem ustalenia jego parametrów fizjologicznych, ale również potrzebuje bardzo wnikliwych informacji dotyczących codziennego zachowania pupila oraz ewentualnych objawów zachowań niepożądanych, jeśli takowe zaczęły się u niego pojawiać).

Inną przyczyną pojawienia się zachowań stereotypowych mogą być nieodpowiednie warunki środowiskowe. Pierwszym i podstawowym czynnikiem zewnętrznym, który bierzemy pod uwagę przy poszukiwaniu źródła zachowań stereotypowych u psa (zakładając, że zwierzę pozostaje w dobrej kondycji fizycznej), jest otoczenie, w jakim na co dzień przebywa. Należy pamiętać, że nieodpowiednie środowisko znacząco wpływa na deprywację jego naturalnych potrzeb, wynikających z etogramu, czyli dokładnie opisanych i sklasyfikowanych typowych zachowań, charakterystycznych dla danego gatunku.

Przyczynami prezentowania zachowań stereotypowych u psa mogą być:

• Trudności wychowawcze
• długotrwałe pozostawanie w niewoli,
• długotrwałe przebywanie w ograniczonym środowisku (schronisko, przytulisko itp.)
• długotrwałe przebywanie w izolacji społecznej (zwierzę zamknięte w kojcu czy będące na łańcuchu, czego konsekwencją jest ograniczanie kontaktów socjalnych z ludźmi oraz ze swoim i innymi gatunkami zwierząt),
• brak wystarczającej ilości pożywienia,
• brak dostępu do wody,
• długotrwałe pozostawanie w złej kondycji fizycznej (przewlekłe choroby, uszkodzenia ciała itp.),
• brak dostępu do możliwości rozrodu (stany, w których zwierzę przeżywa silne napięcie seksualne, którego nie może rozładować),
• brak możliwości schronienia i odpoczynku.

Reasumując, zachowania stereotypowe mogą być konsekwencją drastycznego ograniczenia przestrzeni życiowej zwierząt bądź też ogólnej niemożności prezentowania swojego naturalnego wzorca zachowania (zwierzę przeżywa w związku z zaistniałą sytuacją silny stres, frustrację czy wewnętrzny konflikt)2.

Najlepszym przykładem miejsca, gdzie pojawiają się zachowania tego typu, jest środowisko laboratoryjne czy hodowlane. Niestety, zwierzęta często traktowane są tam przedmiotowo, a zapewnienie im odpowiednich warunków bytowania i umożliwianie realizacji ich behawioralnych potrzeb jest zupełnie ignorowane.

Należy mieć świadomość, że istnieją rasy psów, które są wręcz predysponowane genetycznie do prezentowania zachowań stereotypowych. Są to między innymi: dog niemiecki, owczarek niemiecki, owczarek belgijski, border collie czy doberman, ale również rasy mniejsze, takie jak sznaucer miniaturowy czy stafik (staffordshire bull terrier).

Dlaczego tak trudno z tym walczyć?

Zachowanie sterotypowe u psa z reguły jest dość trudne do wyeliminowania. Powodem tego jest silne wzmocnienie.

Prawdopodobnie pies ze względu na zaistniałe deficyty na poziomie emocjonalnym i behawioralnym odczuwa stres i frustrację. Poziom adrenaliny i noradrenaliny przy takim pobudzeniu wzrasta, a spada poziom serotoniny i dopaminy, co wpływa ogólnie na obniżenie nastroju zwierzęcia.

Należy mieć świadomość, że bardzo często w pierwszym kontakcie z danym mechanizmem ruchowym (wylizywaniem nadgarstka, gonieniem własnego ogona itp.) dochodzi u psa do powiązania tej czynności (danego bodźca) z pozytywną reakcją emocjonalną (np. lizanie łapy uwalnia nadmierną ilość endorfin do mózgu, co czyni tę czynność samą w sobie nagradzającą. Im więcej lizania, tym więcej endorfin, im więcej endorfin, tym więcej lizania – i tak w kółko).

W takiej sytuacji bardzo trudno jest potem wywołać u zwierzęcia negatywną reakcję na ten wcześniej pozytywnie postrzegany bodziec, nawet jeśli kontakt z nim już nie jest tak przyjemny jak na początku (rozlizana rana na łapie jest, co prawda, dla psa dyskomfortem, jednak mimo to zwierzę pamięta, że ta czynność sprawiła mu wcześniej przyjemność i właśnie dlatego tak chętnie ją powtarza).

Innymi słowy, pies poprzez powstałe w organizmie różnego rodzaju deficyty na poziomie behawioralnym czy emocjonalnym szuka zachowania, które będzie swojego rodzaju upustem dla nagromadzonych i silnie przeżywanych emocji.

Znaczenie stresu

Nie bez znaczenia w omawianym tutaj problemie jest samo zjawisko stresu. Jak bowiem definiuje go prof. Ewa J. Godzińska, stres jest „niespecyficzną, wielotorową odpowiedzią organizmu na różnorodne wyzwania – obejmuje procesy rozgrywające się na wszystkich poziomach organizacji łącznie z molekularnym. Niektóre charakterystyczne dla stresu procesy molekularne występują u wszystkich organizmów żywych, począwszy od bakterii”3.

Z definicji tej jasno wynika, że reakcja na stres zachodzi wielotorowo i dotyka organizmu na wielu jego poziomach, ponieważ zachwianie równowagi zmusza go niejako do działań, mających na celu przywrócenie naturalnego stanu równowagi fizycznej i psychicznej.

W związku z powyższym, czy możemy powiedzieć, że stres jest zjawiskiem adaptacyjnym? Wydaje się, że jak najbardziej. Można powiedzieć, że stres jest zjawiskiem adaptacyjnym, które towarzyszy każdemu żywemu organizmowi. Idąc dalej – stres wpływa na organizm w sposób przemodelowujący (przy czym pojęcia „przemodelowania” nie należy rozumieć w kategoriach pozytywnych czy negatywnych – jest w tym przypadku neutralne).

Behawioryści coraz częściej spotykają w swojej praktyce terapeutycznej psy, które nie radzą sobie ze stresem, czego konsekwencją są różnego rodzaju zaburzenia w ich funkcjonowaniu. Przyczyny przeżywanego stresu mogą być wielorakie.

Już w 1987 roku Marks wykazał na podstawie swoich badań, że odczuwanie strachu może mieć podłoże dziedziczne.

Przy rozważaniu dziedzicznych skłonności do zachowań lękowych nie sposób nie wspomnieć o innej sytuacji, kiedy to suka ciężarna pozostaje pod wpływem emocjonalnych czynników stresujących przez całą ciążę i w okresie poporodowym – wówczas czynniki te wpływają na to, w jaki sposób będą radzić sobie w przyszłości szczenięta, które zostały niejako już obciążone dziedzicznie odczuwanym przez matkę stresem4.

W takiej sytuacji szczenięta będą wykazywały zdecydowanie większą nadpobudliwość niż w przypadku, gdy ich matka nie pozostaje w silnie stresogennym środowisku.

Warto przy tym pamiętać, że jeżeli wystawimy nowo narodzone szczenięta lub kocięta na minimalną dawkę stresu, to w ich mózgach dojdzie do zmian w neuroreceptorach. Dzięki temu w późniejszym życiu będą bardziej odporne na stres i będą lepiej radziły sobie w trudnych dla nich sytuacjach.

Innym czynnikiem, który znacząco wpływa na przeżywanie stresu, jest socjalizacja, a dokładnie – doświadczenie.

Faza socjalizacji u psa zaczyna się od trzeciego tygodnia życia i trwa mniej więcej do około 18. tygodnia. Wówczas szczenięta już orientują się w terenie. Zmysł słuchu jest całkowicie wykształcony. Potrafią podążać za swoją matką (rozwija się koordynacja ruchowa). Młode powoli przejmują kontrolę nad wydalaniem (do tej pory wydalanie kontrolowała matka).

Krytyczny okres rozwoju

W tej właśnie fazie następuje u szczeniąt – bardzo istotny dla ich przyszłych umiejętności – okres radzenia sobie z otaczającym ich światem. To tak zwany krytyczny okres rozwoju. W tym okresie szczenię jest szczególnie chłonne i naturalnie ciekawe nowych doznań i doświadczeń. Należy pamiętać, iż przełomowe dla procesu uczenia się psa oraz jego rozwoju emocjonalnego i psychicznego jest pojawienie się przeciętnie około 49. dnia życia naturalnej chęci unikania rzeczy nowych i nieznanych. Chęć unikania przeważa wówczas nad chęcią poznania (pojawienie się naturalnego lęku przed nowym i nieznanym u psów różnych ras następuje w różnym czasie – przykładowo u przeciętnego labradora dopiero około 72. dnia życia, a u wilków już w 19. dniu życia). U szczeniąt, które nie są w tym okresie wystawione na różnego rodzaju bodźce, a ich kontakt z matką i rodzeństwem jest mocno ograniczony, w późniejszym życiu może pojawić się szereg różnego rodzaju zachowań niepożądanych, takich jak:

• zachowania lękowe,
• nadmierne przywiązanie do człowieka,
• problemy z separacją (zaburzenia separacyjne),
• agresja lękowa,
• fobie dźwiękowe,
• uogólniona lękliwość,
• zespół deprywacji socjalnej,
• prezentowanie zachowań stereotypowych.

Etapy odstawienia szczenięcia od piersi matki

Kluczowym wydarzeniem, niezwykle istotnym dla wczesnego okresu rozwoju, jest proces prawidłowego odstawienia szczenięcia od piersi matki. Cały proces i relacja pomiędzy szczenięciem i jego matką mają kluczowe znaczenie w późniejszym jego rozwoju i wpływają znacząco na umiejętne radzenie sobie z przyszłymi stresogennymi sytuacjami.

Przyjrzyjmy się dokładnie procesowi odstawienia, który omówimy w poszczególnych etapach:

• Pierwszy etap to etap stałego wzmacniania. Szczenię za każdym razem zostaje nagrodzone w kontakcie z matką poprzez stałe doznanie jej ciepła i czułości. Kontakty te w sposób ciągły są nagradzane oraz wzmacniane. W pierwszym etapie następuje warunkowanie klasyczne (skojarzenie matki z poczuciem dobrostanu).
  U psów częste jest, że matki zwracają swojemu potomstwu na wpół strawiony pokarm, którym dzielą się szczenięta w miocie – sytuacja ta wzmacnia ich społeczną relację poprzez umiejętność dzielenia się pomiędzy rodzeństwem dostarczonym przez matkę pokarmem.
• Drugi etap to moment, w którym szczenięta nie pozostają bierne i zaczynają podejmować wysiłek zdobycia pożywienia oraz zaczynają zabiegać o uwagę matki i kontakt z nią. Młode zaczynają doświadczać pierwszego odrzucenia z jej strony (matka coraz częściej opuszcza gniazdo w celu zdobycia pożywienia; młode domagają się kontaktu z matką znacznie natarczywiej niż wcześniej). Chęć zbliżenia się szczenięcia do matki spotyka się coraz częściej z brakiem nagrody i odrzuceniem. W drugim etapie matka po raz pierwszy wysyła swoim szczeniętom sygnał braku nagrody (matka nie zawsze jest do dyspozycji szczeniąt).
• W trzecim etapie tego procesu u szczeniąt pojawia się pierwsze uczucie frustracji, które zmusza je do poszukiwania nowych zachowań, które pomogą im zdobyć pożywienie. Następuje wtedy zainteresowanie innymi, nowymi źródłami pokarmu.
• Ostatni etap, kończący cały proces odstawienia szczeniąt od piersi, to czas, w którym szczenięta stają przed dylematem unikać/dążyć. Młode wchodzą w bardziej niezależny tryb życia. Na tym etapie inne źródła pokarmu dostarczają już młodym nagrodę (zdobywanie pokarmu jest czynnością samą w sobie nagradzającą; czynność ta nie wymaga wzmocnienia).

Moment oddzielenia szczenięcia od matki ma wpływ na prawidłowy rozwój układu podwzgórze – przysadka – nadnercze (ważnymi czynnikami w tym procesie są poziom stresu oraz sposób radzenia sobie z nim).

Należy mieć na uwadze, że pies jest gatunkiem, który w pierwszej fazie swojego rozwoju całkowicie uzależniony jest od swojej matki. Pies nie bez przyczyny posiada bardzo dobrze rozwinięty system adaptacyjny, czego rezultatem jest wysoka zdolność nawiązywania różnego rodzaju więzi. Najpierw tworzy silną więź ze swoją matką, potem z rodzeństwem, a w dalszym życiu ze swoją grupą społeczną (w procesie wytwarzania więzi ważną rolę odgrywają takie hormony jak oksytocyna i wazopresyna, odpowiedzialne przede wszystkim za pamięć społeczną, co w konsekwencji pomaga budować im trwałe więzi międzyosobnicze).

W związku z powyższym naturalny jest fakt zerwania w pewnym momencie więzi z matką. Jest to wręcz niezbędne do prawidłowego rozwoju emocjonalnego (z tym, że sam proces odstawienia od piersi nie powinien być niczym zaburzony i przechodzić w sposób dla siebie całkowicie naturalny).

Całkowity brak kontaktu z matką (np. w sytuacji, kiedy suka nie przeżywa porodu lub ginie zaraz po porodzie) może prowadzić u szczenięcia do takich problemów jak nadpobudliwość psychoruchowa, agresja czy nadmierny lęk. Szczeniak pozbawiony bliskości matki i co za tym idzie, pierwszej lekcji radzenia sobie z odrzuceniem i poczuciem frustracji (proces odstawienia od piersi), będzie w późniejszym życiu dużo trudniej radzić sobie ze zmianami zachodzącymi w jego życiu. Taki pies ma automatycznie zmniejszoną zdolność uczenia się, i nie jest już tak elastyczny w zmianie zachowania jak szczenięta wychowywane przez pierwsze osiem tygodni życia przez matkę.

Przyczyna zachowań stereotypowych

Należy mieć świadomość, że zachowania stereotypowe są prezentowane w odpowiedzi na różnego rodzaju powstałe w organizmie deficyty na poziomie fizycznym lub psychicznym. Jak się okazuje, deficyty te mogą mieć różne podłoże – np.: brak możliwości prezentowania naturalnego wzorca zachowania. Mogą być także efektem zaburzenia ogólnego dobrostanu psa lub pozostawania przez osobnika w środowisku nienaturalnym dla jego gatunku. Warto podkreślić, że mogą być również skutkiem złego samopoczucia fizycznego (przedłużający się stan chorobowy). Dlatego też, jeśli opiekun zauważy, że jego pies prezentuje zachowania, które zostały zdefiniowane jako zachowania stereotypowe, należałoby zacząć przede wszystkim od przebadania psa pod kątem jego kondycji fizycznej.

Lekarz weterynarii wykona szereg badań, mających na celu diagnozę ogólnego stanu zdrowia zwierzęcia (warto przy tej okazji zwrócić uwagę na diagnozę zwierzęcia przez specjalistę z zakresu neurologii).

Jeśli okaże się, że stan zdrowia czworonoga jest zadowalający i nie ma podstaw, by doszukiwać się w nim źródła prezentowania zachowań stereotypowych, w dalszej kolejności zaleca się kontakt z behawiorystą.

Spotkanie z behawiorystą

Behawiorysta poprzez przeprowadzenie obszernego wywiadu z opiekunem zwierzęcia dokona:

• opisu i analizy problemów behawioralnych zwierzęcia,
• opisu i analizy emocji towarzyszących psu podczas prezentowania zachowań niepożądanych (zachowań stereotypowych),
• analizy zachowania, jakie – zdaniem właścicieli – prezentuje pies w sytuacjach dla niego stresujących,
• analizy informacji dotyczących psa oraz przebiegu jego procesu socjalizacji, a także analizy środowiska, w którym żyje
• oceny aktualnego budżetu przyjemności psa oraz oceny nastroju, w jakim pozostaje na co dzień zwierzę, które wykazuje zaburzenia w zachowaniu,
• analizy zachowania właścicieli psa poprzez obiektywną ocenę tego, w jaki sposób reagują oni na konkretne niepożądane zachowanie (czasami reakcja opiekunów na niepożądane zachowanie psa może wpłynąć bezpośrednio na nasilenie się u niego stereotypii),
• ustalenia, czy zachowanie stereotypowe zwierzę prezentuje tylko w obecności opiekuna, czy bez względu na jego obecność. Jeśli warunkiem prezentowania zachowania stereotypowego u psa jest jednak obecność jego właściciela, wówczas mamy do czynienia z zachowaniem, które zostało uwarunkowane jego reakcją (być może człowiek poświęca psu wiele uwagi tylko w momencie prezentowania zachowania stereotypowego, dlatego pies nauczył się, że prezentowanie tego typu zachowania przynosi mu po prostu korzyść w postaci uwagi opiekuna).

Wszystkie powyższe elementy pomogą behawioryście w ułożeniu indywidualnego programu terapeutycznego, którego celem jest poprawa ogólnego dobrostanu psa (niekiedy potrzebne jest wsparcie terapii środkami farmakologicznymi, jeśli należy wpłynąć na wyrównanie deficytów na poziomie neurochemicznym).

Odpowiednia dieta

Ważnym uzupełnieniem terapii jest wprowadzenie odpowiedniej diety. Należałoby przyjrzeć się jej nieco bliżej.

Dietę warto suplementować tryptofanem – ze względu na prawdopodobny powstały w organizmie zwierzęcia deficyt serotoniny.

Można również korzystać z tzw. diety behawioralnej, gdzie zaleceniem jest podanie posiłku węglowodanowego na 2–3 godziny po białkowym.

Realizacja piramidy potrzeb

Głównym założeniem wprowadzonej terapii jest przede wszystkim wzbogacenie środowiska, w jakim funkcjonuje zwierzę. Następnym krokiem jest umożliwienie psu realizacji jego piramidy potrzeb, co stanowi klucz do prawidłowego funkcjonowania na poziomie fizycznym i psychicznym.

Terapia pozwoli na:

Autor Ewa Jabłońska

• rozwinięcie zachowań deficytowych, tj. uważanych za normalne, a w przypadku psa, który wykazuje zachowania stereotypowe, występujących rzadko lub wcale,
• redukowanie zachowań niepożądanych,
• naukę zachowań pożądanych przy pomocy wzmocnienia pozytywnego,
• generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii w czasie (konkretne zachowanie jest zgeneralizowane tylko wówczas, gdy jest trwałe i pojawia się w różnych środowiskach i okolicznościach).

Bibliografia:

1. Kokocińska A., Kaleta T., Znaczenie etologii w naukach o dobrostanie zwierząt, „Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego” 12(1)/2016, s. 49–62.
2. Horwitz D.F., Mills D.L., Medycyna behawioralna psów i kotów, Wyd. Galaktyka, Łódź 2016.
3. Godzińska E.J., Stres a zachowanie zwierząt: fakty, paradoksy, kontrowersje, [referat wygłoszony na III Międzynarodowym Sympozjum Mechanizmy zachowań zwierząt oraz możliwości ich modelowania, Wrocław, 9 maja 2013 roku].
4. Wilde N., Mój pies się nie boi, Wyd. Galaktyka, Łódź 2009.

Zachowania stereotypowe mogą być konsekwencją drastycznego ograniczenia przestrzeni życiowej zwierząt bądź też ogólnej niemożności prezentowania swojego naturalnego wzorca zachowania (zwierzę przeżywa w związku z zaistniałą sytuacją silny stres, frustrację czy wewnętrzny konflikt).

Istnieją rasy psów, które są wręcz predysponowane genetycznie do prezentowania zachowań stereotypowych. Są to między innymi: dog niemiecki, owczarek niemiecki, owczarek belgijski, border collie czy doberman, ale również rasy mniejsze, takie jak sznaucer miniaturowy czy stafik (staffordshire bull terrier).

Pies poprzez powstałe w organizmie różnego rodzaju deficyty szuka zachowania, które będzie swoistego rodzaju upustem dla nagromadzonych i silnie przeżywanych emocji.

Jeśli warunkiem prezentowania zachowania stereotypowego u psa jest obecność jego właściciela, wówczas mamy do czynienia z zachowaniem, które zostało uwarunkowane jego reakcją (być może człowiek poświęca psu wiele uwagi tylko w momencie prezentowania zachowania stereotypowego, dlatego pies nauczył się, że prezentowanie tego typu zachowania przynosi mu po prostu korzyść w postaci uwagi opiekuna).