Pojęcie dominacji pojawiło się po raz pierwszy w 1950 roku w kontekście opisu społecznych relacji i zachowań terytorialnych ptaków. Od tego czasu stało się bardzo popularnym określeniem, nadużywanym w kontekście zachowań społecznych psów, zwłaszcza w prasie popularno-naukowej. Zachowanie dominacyjne to aktywna rywalizacja o dostęp do zasobów i kontrolę nad nimi1, 2. Jednocześnie jest ono powiązane z kontekstem sytuacji i nie definiuje całkowicie relacji pomiędzy osobnikami w grupie. Zachowanie dominacyjne może, choć nie musi, być związane z agresją. Jeżeli zachowanie uniemożliwia zwierzęciu normalne funkcjonowanie w grupie, wówczas możemy mówić o zaburzeniach dostosowania się do struktury społecznej, określanych w klasyfikacji Pageata jako socjopatia3. Problem ten został zdiagnozowany w omawianym przypadku.

• Opis przypadku:
  Baca – 16-miesięczny mieszaniec pochodzący od matki w typie moskiewski pies stróżujący.
• Opiekunowie:
  • dwoje dorosłych osób, przebywających na stałe z psem,
  • cztery osoby dojeżdżające, przebywające w domu od kilku dni do kilku tygodni.
• Inne zwierzęta:
  • dwa koty,
  • matka Bacy – 12-letnia suczka Mika,
  • do dziewiątego tygodnia życia: brat Bacy.
• Warunki życia zwierząt:
  • dwie duże budy dla psów w przydomowym ogrodzie,
  • stała możliwość korzystania z wybiegu,
  • nieograniczony dostęp do mieszkania i towarzystwa ludzi.
• Jak przebiegały problemy behawioralne:
  • Pierwsze zachowanie agresywne pojawiło się w czternastym miesiącu życia. Baca zaprezentował sygnały agresywno-uspokajające wobec opiekunki, gdy ta przechodziła obok niego podczas jedzenia.
  • Następnie doszło do pogryzienia mającej z Bacą codzienny, krótki kontakt, bardzo dobrze mu znanej starszej kobiety. Do czasu zdarzenia Baca prezentował wobec niej sygnały afiliacyjne (sugerujące okazywaną akceptację i sympatię). Atak nastąpił w momencie przechodzenia opiekunki obok jedzącego psa. Ugryzienie było pojedyncze, przytrzymane; skutkowało głębokimi ranami i znacznym uszkodzeniem skóry. Baca przestał akceptować pogryzioną osobę – prezentował na jej widok pobudzenia wysokiego stopnia i sygnały agresywne. Trzeba było izolować psa w momencie pojawienia się kobiety na posesji.
  • Przez kolejne dwa miesiące agresja nasilała się, skutkując wyrwaniem się psa podczas spaceru i pogryzieniem obcej osoby. Atak był wielokrotny, przy ugryzieniach szarpanych.
  • Baca zaczął zachowywać się agresywnie w stosunku do prawie wszystkich członków rodziny. Trudno było ustalić okoliczności pojawienia się zachowań agresywnych (towarzyszyły zabawie, karmieniu psa, kontaktom przyjacielskim, takim jak głaskanie). Jednocześnie pojawiły się następujące symptomy:
    • niechęć do zakładania obroży (wielokrotne odchodzenie od opiekuna, przyjmowanie postawy uspokajająco-agresywnej, jednak bez prezentowania gwałtowniejszych reakcji, takich jak warczenie),
    • brak jakichkolwiek oznak agresji podczas spacerów odbywających się zawsze na smyczy,
    • sygnały agonistyczne (świadczące o chęci zwiększenia dystansu) z postawą uspokajająco-agresywną jako reakcja na zbliżanie się właściciela z posiłkiem,
    • niechęć do podchodzenie do karmy w towarzystwie opiekuna (mimo wcześniejszego jedzenia z ręki!),
    • utrzymywanie się napięcia i nienawiązywanie kontaktu z człowiekiem przez kilka godzin po karmieniu.
  • Baca nie zachowywał się agresywnie wobec jednej osoby: niebawiącego się z nim opiekuna, pozwalającego na towarzyszenie sobie w wielu zajęciach. W okresie pojawienia się zachowań agresywnych pies prezentował jednak wobec niego obniżoną postawę ciała i głowy; unikał kontaktu wzrokowego. Te behawioralne sygnały świadczące o okazywanym lęku były mało zrozumiałe, gdyż opiekun nigdy nie stosował w stosunku do Bacy kary w formie bodźca awersyjnego silniejszego niż ostrzejsza komenda głosowa.
  • Ostatni incydent stanowił atak na jedną z osób należących do rodziny, którą – jak się wydawało – łączyły z psem najbliższe relacje (zabawy, karmienie, pielęgnacja). Był to atak wielokrotny z przytrzymywaniem, skutkujący uszkodzeniem tkanki mięśniowej. Do ataku doszło po zabawie, kiedy opiekunka oddaliła się od psa i zatrzymała na chwilę, spoglądając w jego kierunku.

Analiza zachowania psa nasuwa pytanie, czy źródłem problemu było nieodpowiednie wychowanie, genetyczne uwarunkowanie temperamentu, czy raczej interakcja pomiędzy tymi dwoma czynnikami.

Jak rozwijał się Baca?

• Okres neonatalny (od urodzenia do 14. dnia życia) [Case, 2010]:




 
•  
• codzienne branie psa na ręce, dotykanie, przynoszenie do mieszkania,
• troskliwa opieka matki – przez większą część dnia przebywanie z młodymi lub w ich pobliżu; niewykazywanie niepokoju w momentach zbliżania się opiekunów do szczeniąt.

• Okres przejściowy
  
  Pomiędzy 2. a 3. tygodniem:
• prawidłowy przebieg fizycznego rozwoju,
• przebywanie głównie w budce w pobliżu matki, nie w mieszkaniu opiekunów,
• okres wyjątkowo słabego kontaktu z ludźmi,
• szczekanie jako pierwsza reakcja szczeniaka na widok człowieka.
   
• Od 3. tygodnia – zmniejszone zainteresowanie matki szczeniętami i niepokojące relacje z bratem:
• od momentu rozpoczęcia zabaw z bratem – coraz częstsze występowanie sygnałów skierowanych w stronę zachowania agonistycznego,
• brak typowych sygnałów zabawowych (tzw. zachowań samoutrudniających [Śpinka i wsp., 2001] – ukłon, dyszenie, powolny i niezdarny chód – upewniających drugie zwierzę o przyjaznych zamiarach towarzysza [O’Heare, 2009; Bekoff i Byers, 1998]);,
• dwuznaczne zachowanie agresywno-afiliacyjne: zabawa bez odpowiednich sygnałów przekazywanych przez postawę ciała i wydawane dźwięki, niechęć do nawet krótkotrwałego pozostawania w roli „ofiary”,
• brak reakcji na sygnały wysyłane przez drugiego psa w celu zakończenia zabawy lub zmniejszenia jej intensywności (częste przerywanie zabawy przez opiekunów),
• po skarceniu przez matkę – uspokajanie się jedynie na kilka minut,
• reakcje na skarcenie przez matkę: poszukiwanie nowych doznań i rozładowywanie nadmiaru energii na otaczającym środowisku (rozszarpywanie zabawek, kopanie w ogrodzie).

• Okres socjalizacji pierwotnej i wtórnej:
  
  9. tydzień:
• adopcja brata Bacy przez nowych właścicieli; od tego czasu: stałe pozostawanie w towarzystwie matki i uczynienie jej swoim głównym obiektem zainteresowania,
• inicjowanie przez szczeniaka zabaw siłowych i unikanie ich przez matkę.
   
• 12. tydzień:
• kontakt z ludźmi ograniczony do domowników i kilku dorosłych osób, odwiedzających rodzinę,
• poznawanie nowych bodźców wyłącznie poprzez percepcję wzrokową (obserwacja terenu poza ogrodzeniem posesji).
   
• 13. tydzień:
• objawy lękowe w odpowiedzi na nieznane miejsca (pozycja leżąca, pozostawanie bez ruchu, odmawianie spaceru, piszczenie),
• pierwszy spacer w nieznane otoczenie odbyty w towarzystwie matki z powodu objawów lękowych.
   
• 16. tydzień:
• pierwsze samodzielne wyjście bez towarzystwa drugiego psa,
• sporadyczna możliwość poznawania nowego środowiska (nie częściej niż kilka razy w ciągu miesiąca), spędzanie czasu w ogrodzie z matką i dwójką opiekunów.
   
• Do 20. tygodnia:
• w przypadku zbyt brutalnej zabawy z matką: wymuszanie przez nią pozycji uległości,
• brak reakcji Bacy na działania matki – ponowne rozpoczynanie przerwanej czynności,
• prezentowanie wobec matki zachowań afiliacyjnych i rzadkie przyjmowanie postawy aktywnego podporządkowania (np. lizanie matki po pysku [Case, 2010]).
   
• Od 24. tygodnia:
• zdecydowane unikanie przez matkę towarzystwa Bacy, utrudnianie mu dostępu do siebie.

Istotne obserwacje

Baca był szczeniakiem bardzo energicznym i chętnym do eksploracji środowiska, pod warunkiem, że nie było to środowisko zupełnie nowe, a pies był pozbawiony towarzystwa matki lub człowieka. Zachowanie takie było w zasadzie zgodne z tendencją, że wysoki poziom nowości bodźca wywołuje zazwyczaj unikanie, bezruch lub inne reakcje obronne [Pisula, 2004].

Pierwsze symptomy agresji w stosunku do matki pojawiły się w ósmym miesiącu życia psa. Początkowo była to agresja określana jako zaborcza i występowała w kontekście obrony zasobów – w tym przypadku pożywienia i kontaktu z opiekunami. Baca potrafił zaatakować Mikę podchodzącą do swojej karmy, jeżeli miski psów nie były od siebie oddalone, lub w momencie przyjacielskich kontaktów suczki z opiekunami. W trakcie zabawy inicjowanej przez Bacę dochodziło do wybuchów agresji psa, jeżeli Mika nie przyjmowała postawy „ofiary”. W momentach dużej frustracji, np. kiedy na terenie posesji pojawiła się obca osoba, Baca prezentował agresję przekierowaną, atakując znajdującą się w pobliżu matkę.

W okresie pierwotnej i wtórnej socjalizacji kontakty psa z opiekunami polegały głównie na zabawie. W tym czasie nie przeprowadzono żadnych działań, które można określić szkoleniem/tresurą. Bardzo energiczne zachowanie psa polegało głównie na zabawach siłowych, których obiektem była jedna z dostępnych w danym momencie osób. Zbyt męczącą dla opiekuna zabawę przerywano, uniemożliwiając psu kontakt z daną osobą, np. przez przejście do innej części ogrodu czy wejście do mieszkania.

W stosunku do osób nieznanych pies wykazywał zmienne zachowanie. Do około czwartego miesiąca życia nawiązywał przyjazne kontakty, chociaż zwykle w pierwszym momencie można było obserwować zachowanie świadczące o umiarkowanym lęku i niepewności [McConnell, 2009]. W ciągu kolejnych dwóch miesięcy kontakty takie były możliwe pod warunkiem, że pobliżu nie znajdowała się matka, która nie tolerowała obecności osób nieznanych na terenie posesji. Po ukończeniu pierwszego roku życia Baca prezentował bardzo nasiloną agresję terytorialną [Case, 2010].

Wzmacnianie zachowań agresywnych

Zachowanie Bacy należało do kategorii zachowań agresywnych instrumentalnych, skierowanych na uzyskanie określonego celu. Z jednej strony nie można było przewidzieć kontekstu wystąpienia agresji, ponieważ niejednokrotnie takie same zachowania opiekunów skutkowały przyjaznym lub agresywnym zachowaniem psa. Z drugiej strony można powiedzieć, że agresja występowała wyłącznie w momentach, kiedy pies chciał coś uzyskać. W zależności od sytuacji były to: chęć zwiększenia dystansu pomiędzy nim a człowiekiem, obrona własnego terytorium lub ochrona zasobów – w tym przypadku pożywienia lub kontaktów z opiekunami. Wspólnym parametrem tych zachowań był fakt, że prezentowanie postawy agresywnej przynosiło oczekiwany przez psa efekt. Tym samym zachowanie agresywne było pozytywnie wzmacniane.

Pozytywnym wzmocnieniem takich reakcji mogło być również doznanie emocjonalne. Zmienne emocjonalne to, poza zaspokojeniem i deprywacją, trzeci przykład motywacji9 [Smith i Iwata, 1997]. Emocje zmieniają prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania. Wiele reakcji agresywnych może być również wzmacnianych automatycznie, poprzez czynniki wewnętrzne [Fish i wsp., 2002]. Jest to efekt napływu do mózgu substancji przeciwbólowych, wywołujących zadowolenie. W wielu przypadkach samo zachowanie agresywne jest więc najważniejszym wzmocnieniem.

Silne pobudzenie a reakcja agresywna

Baca należał do psów o bardzo wysokim poziomie energii, co oznacza dużą aktywność zwierzęcia, a także był psem o wysokiej reaktywności emocjonalnej, czyli o bardzo zmiennych nastrojach [Coren, 2008]. Zmiany takie mogły być wynikiem znacznego wahania hormonów i neuroprzekaźników związanych z nieustabilizowanym środowiskiem życia psa [McConnell, 2009]. Brak wystarczającej stymulacji, ukierunkowanej na rozładowanie nadmiaru energii może powodować problemy behawioralne związane również z agresją. Niewątpliwie pies przebywał w warunkach niepozwalających na spełnienie jego potrzeb fizjologicznych, wynikających z dużej aktywności. Z drugiej strony co pewien czas w środowisku Bacy pojawiały się bardzo pobudzające bodźce, takie jak przyjazdy pozostałych członków rodziny. Stymulacja taka nie była regularna, odbywała się w różnych odstępach czasowych i trwała od kilku godzin do kilku tygodni. W tym okresie pies stawał się bardzo pobudzony i jednocześnie – co należy podkreślić – wszystkie zachowania związane z agresją w stosunku do ludzi miały miejsce wyłącznie w tym czasie.

Powyższe obserwacje znajdują odzwierciedlenie w badaniach naukowych, które wykazały, że prawdopodobieństwo ataku pozostaje zwiększone w ciągu kolejnych minut od momentu, kiedy doszło do silnego pobudzenia organizmu. Zachowanie agresywne zwierząt jest bardziej prawdopodobne po zadziałaniu bodźca uruchamiającego aktywność okolicy korowo-przysadkowej ciała migdałowatego [Potegal, 1994; Kalat, 2006]. Overall [1999] podkreśla, że zachowanie agresywne często można obserwować, kiedy w otoczeniu psa pojawiają się czynniki powodujące silne pobudzenie, jednocześnie często jest to jedyny moment występowania takiego zachowania. Dodatkowo brak stałych elementów wywołujących agresję psa, przy jednoczesnym pojawianiu się takich zachowań w momentach ograniczających swobodę (np. obejmowanie podczas zabawy), predysponuje taką formę agresji do miana dominacyjnej. Innymi wskaźnikami mogą być powtarzające się, nietypowe i niepasujące do sytuacji zachowania agresywne ukierunkowane na ludzi, niezwiązane z jedną określoną sytuacją [Overall, 1999]. Symptomy te, odnotowywane również u Bacy, pozwalają zakwalifikować omawiany przypadek do zachowań agresji dominacyjnej.

Agresja dominacyjna a pozycja społeczna psa

Reakcja właścicieli na agresywne zachowanie dostarcza zwierzęciu informacji o jego ograniczeniach społecznych i behawioralnych. Według badań przeprowadzonych na Uniwersytecie w Pensylwanii, psy wykazujące agresję dominacyjną charakteryzuje specyficzne zachowanie. Przede wszystkim są one bardzo absorbujące i stale domagają się skoncentrowanej na sobie uwagi. Mają nienormalną chęć przewodzenia innym i często stawiają wyzwania, aby określić swoją pozycję w środowisku społecznym [Overall, 1999]. Uwzględniając przedstawione fakty, można przypuszczać, że do grupy tej należał analizowany przypadek Bacy. W tym kontekście można zrozumieć specyficzne zachowanie psa:

• agresja pojawiała się w momentach, które zostały uznane przez psa za ograniczające jego swobodę, np. nakładanie obroży, obejmowanie psa, pochylanie się, przekroczenie granicy jego terytorium,
• niejednoznaczne sygnały behawioralne w stosunku do jednego z opiekunów – pies należał do grupy wykazującej agresję przede wszystkim do osób słabszych. Mieszane sygnały uspokajająco-agresywne wskazywały na sprzeczne motywacje, z jednej strony lęk przed okazaniem jawnej agresji, z drugiej chęć ustalenia jednoznacznej pozycji w grupie. Pozostałe osoby były postrzegane przez psa jako słabsze, stąd zachowanie agresywne było jednoznaczne,
• brak agresji podczas spacerów – ustalona pozycja społeczna.

Analiza czynników warunkujących agresję dominacyjną w kontekście omawianego przypadku

Agresja pojawiła się w okresie dojrzewania płciowego i społecznego, które mogą nasilać takie formy zachowań [Kalat, 2006; Overall, 1999]. Śledząc kolejne etapy – od narodzenia przez cały okres socjalizacji pierwotnej i wtórnej – można wykazać poszczególne elementy, które zadecydowały o ostatecznym zachowaniu psa. Kolejne elementy zachowania definiowanego jako agresja dominacyjna można przeanalizować w kontekście zachowania Bacy, jednocześnie istotne znaczenie ma próba odpowiedzi na pytanie, co było przyczyną takiej reakcji behawioralnej.

1. Psy niepewne swojego miejsca w grupie społecznej próbują ustalić pozycję poprzez agresywne zachowanie
   Agresja pojawiła się w początkowym okresie dojrzałości społecznej. Jest to moment, w którym każdy osobnik powinien znać swoje miejsce w grupie, w tym również w rodzinie ludzkiej. Baca został wychowany „bezstresowo”, co w tym kontekście oznacza brak jakichkolwiek norm, które pies powinien znać i przestrzegać. Wymogiem dla ukształtowania prawidłowej psychiki psa jest wyznaczenie jasnych reguł i konkretnych ram jego postępowania w grupie. Zasada ta była całkowicie zignorowana. W wychowaniu psów, które nie mają wrodzonej skłonności do podporządkowania, szczególnie istotną rolę odgrywa tresura posłuszeństwa i wzmacnianie więzi z opiekunem. Odbywa się to na drodze warunkowania klasycznego i instrumentalnego, poprzez stosowanie wzmocnienia pozytywnego i kary negatywnej, eliminującej niepożądane zachowania [Case, 2010].
   
   
   W przypadku Bacy stosowano różne przywileje i ograniczenia w zachowaniu w zależności od osoby, z którą w danym momencie pies przebywał. Przykładem może być szarpanie ubrań w zabawie, które było kontekstowo dopuszczalne lub zabronione. Zwierzęta wprawdzie posiadają zdolność uczenia się w zależności od bodźca różnicującego [Case, 2010], którym w tym przypadku mogła być konkretna osoba, jednak warunkiem jest ścisłe przestrzeganie zasad, czego nie było w omawianym przypadku. Brakowało jednoznacznych komunikatów, a to prowadzi do wychowania psa o niestabilnym emocjonalnie charakterze. W zależności od predyspozycji genetycznych może się pojawiać lęk lub agresja. Pies niepewny swojej pozycji w grupie próbował zachowań agresywnych, które mogły mu dostarczyć informacji o jego ograniczeniach społecznych i behawioralnych. W momencie, kiedy w odpowiedzi na zachowanie psa reakcją człowieka było wycofanie się, powtórzenie zachowania agresywnego było bardziej prawdopodobne ze względu na wzmocnienie pozytywne. Argumentem przemawiającym za hipotezą, że jedną z przyczyn agresji Bacy była konieczność zweryfikowania swojej pozycji w grupie, może być brak zachowań agresywnych podczas spacerów. Tylko w tych okolicznościach, już w wieku szczenięcym, pies miał jasno określone reguły zachowania i tylko wtedy nie pojawiała się agresja.
   
   Lękowe podłoże agresji może wyjaśniać, opisane wcześniej, zachowanie psa w stosunku do opiekuna. Pomimo pozornego braku zmian w kontaktach właściciela z psem obserwowano zachowania świadczące o lęku lub niepewności Bacy. Faktycznie zmiany te nastąpiły. W okresie, kiedy szczeniak dorósł, opiekun zmienił tonację głosu. Pies, który w dużym stopniu komunikuje się z człowiekiem za pośrednictwem sygnałów wokalnych, uzyskiwał sprzeczne komunikaty. Tonacja głosu była niska i dość głośna, co, zdaniem Mortona [za McConnell, 2009] świadczy o chęci dominacji i agresji. Opiekun przywoływał psa głosem sugerującym karę, a dostarczał bodźca pozytywnego, jakim był kontakt społeczny – głaskanie. Brak jednoznacznej komunikacji mógł wpłynąć na pojawienie się niepewności w zachowaniu psa. Jednocześnie opiekun był jedyną osobą, w stosunku do której nigdy nie odnotowano zachowań świadczących o agresji.
   
   Gdy mamy do czynienia z agresją dominacyjną, ofiarą zwierzęcia może być osoba bardziej ustępliwa, ponieważ pies łatwiej może na nią wpłynąć, lub też odwrotnie – pies skieruje agresję na najsilniejszego członka rodziny [Overall, 1999]. Baca reprezentował przypadek pierwszy. Pies, uznając „dominację” opiekuna, okazywał przed nim lęk i nie prezentował zachowań agresywnych.




 
2.  
3. Zachowanie agresywne pojawia się w momentach silnego pobudzenia
   W tym przypadku agresja zawsze występowała wyłącznie w chwilach zwiększonego napięcia emocjonalnego. Były to momenty przyjazdu pozostałych członków rodziny, obecności na posesji obcej osoby itp. Dużym błędem w wychowaniu psa był fakt, że przyjazdy członków rodziny wpływały na atrakcyjność środowiska psa. To w takich momentach Baca miał zapewnione zabawy z człowiekiem, dużo ruchu i zmianę środowiska dzięki spacerom. Jednocześnie prowadziło to do wzrastającego pobudzenia oraz niekontrolowanego zachowania, np. zbyt mocnego gryzienia podczas zabawy, przenoszenia frustracji po odejściu ludzi na matkę i wybuchów agresji.
    
4. W przypadku agresji dominacyjnej zwierzęta są bardzo absorbujące, domagając się skoncentrowanej uwagi
5. Wskaźnik ten jest wyjątkowo adekwatny do zachowania Bacy, który już w wieku szczenięcym wymagał, aby uwaga wszystkich członków jego rodziny skupiała się wyłącznie na nim. Wszelkie przejawy zainteresowania opiekunów matką lub bratem kończyły się wybuchami agresji w stosunku do pozostałych psów. Jednocześnie Baca należał do psów o bardzo niskim progu pobudliwości, wykazując skłonność do agresji z rozdrażnienia, która jest często spotykana u psów z zespołem nadwrażliwości-nadaktywności [Dehasse, 2006]. Z zespołem tym związanych jest kilka charakterystycznych objawów, które można było zaobserwować u analizowanego osobnika:
   • Brak kontroli siły ugryzienia – zarówno w wieku szczenięcym, jak i w okresie dojrzewania u psa występował brak inhibicji gryzienia. Stąd też uszkodzenia ciała, jakie powodował w momencie agresji, należały do bardzo poważnych.
   • Niezdolność do zahamowania czynności – Baca wielokrotnie powtarzał sekwencje zachowania, głównie w trakcie zabawy, przy jednoczesnym braku okresu refrakcji. Wykazywał nadmierną ruchliwość, zdecydowanie ponad przeciętną dla swojej grupy wiekowej. Obserwowano ciągłe skłanianie pozostałych członków grupy do zabawy oraz skrócenie czasu snu poniżej ośmiu godzin na dobę.
   Wszystkie wymienione wskaźniki są według Pageata [Dehasse, 2006] charakterystycznym objawem zaburzeń określanych jako syndrom nadwrażliwości i nadaktywności. Według klasyfikacji można sądzić, że był to I stopień zaburzenia. Jednocześnie stałe pobudzenie związane jest z nadmiernym wydzielaniem m.in. adrenaliny, co z kolei skutkuje zwiększoną reaktywnością [Kalat, 2007].




 
6.  
7. Psy wykazujące agresję dominacyjną mają nienormalną chęć przewodzenia innym i często stawiają wyzwania, aby określić swoją pozycję w środowisku społecznym
   Pierwszym tego przykładem może być schemat zabawy. Zarówno w wieku szczenięcym, jak i w okresie dojrzewania zabawy zawierały bardzo mało elementów określanych jak zachowanie samoutrudniające, charakterystyczne dla tej formy kontaktów społecznych [Špinka i wsp., 2001]. W tym przypadku wydaje się, że zabawa pełniła funkcję samooceny, co według niektórych badaczy jest kolejną hipotezą pośrednio lub bezpośrednio tłumaczącą zjawisko zabawy w świecie zwierząt [Špinka i wsp., 2001]. Odgrywanie roli „ofiary” było dla psa bardzo frustrujące i zdecydowanie tego unikał, natomiast zgodnie z teorią samooceny bawił się, aby wygrać. Do momentu, kiedy u psa nie rozpoczął się okres dojrzałości płciowej i społecznej, demonstrowanie swojej siły miało formę zabawy. W późniejszym okresie chęć przewodzenia przybrała formę agresji. Dodatkowo w trakcie rozwoju psa można było obserwować problemy w prawidłowej komunikacji społecznej, klasyfikowane do zaburzeń zachowania [Dehasse, 2006]. Baca nie potrafił zaprezentować pozy uspokajającej i podporządkowania w stosunku do drugiego psa, stąd też matka unikała jego towarzystwa.

Wpływ okresu socjalizacji na rozwój charakteru psa

Pomimo że Overall [1999] sugeruje, iż przyczyna problemu agresji dominacyjnej leży poza postępowaniem właścicieli, wydaje się, że czynniki środowiska mogą jednak nasilić lub osłabić jej występowanie. Zaburzenie osobowości pogłębia zachowanie człowieka, który pozwala psu na nadmierne korzystanie z przywilejów i nie stawia przed zwierzęciem jednoznacznych wymagań.

1. Nie przeprowadzono prawidłowej socjalizacji szczeniaka i nie zapewniono środowiska właściwego do rozwoju
   Pies przebywał w środowisku, które dostarczało niewiele nowych bodźców. Bardzo rzadko miał kontakt z osobami spoza swojej najbliższej rodziny. Jednocześnie poznawanie nowych osób nie wiązało się z warunkowaniem psa i pozytywnym wzmocnieniem. Z drugiej strony mało stymulujące środowisko jest jedną z przyczyn braku inhibicji gryzienia [Dehasse, 2006] oraz negatywnie wpływa na syntezę dopaminy, powiązanej z odczuwaniem nastroju. Zarówno wysokie, jak i niskie jej stężenie powoduje zwiększoną skłonność do zachowań impulsywnych lub ryzykownych [Kalat, 2007]. Psy hodowane w niestymulującym otoczeniu stają się bardziej pobudliwe [Walsh i Cummins, 1975], co mogłoby również w pewnym stopniu wyjaśniać nadaktywność szczenięcia. Pies bardzo rzadko zmieniał otoczenie, a nawet zróżnicowane środowisko przestaje dostarczać nowych bodźców, jeśli się nie zmienia. Pod pojęciem stymulującego środowiska rozumiemy takie, które dostarcza nowe widoki, nowych ludzi, nowe zwierzęta. Liczne kontakty z nieznanymi osobnikami są konieczne do prawidłowego rozwoju psychiki szczenięcia [McConnell, 2009]. Opiekunowie nie zauważyli, że szczekanie na obce osoby stanowi wyraz strachu Bacy przed nieznajomymi i jest związane z chęcią pozbycia się awersyjnego bodźca. Szczekanie było negatywnie wzmacniane, ponieważ bodziec awersyjny, jakim był w tym przypadku nieznany człowiek lub zwierzę, znikał. Jednocześnie pies stopniowo uczył się zachowań agresywnych, przynoszących oczekiwane korzyści.
    
2. W zbyt małym stopniu kontrolowano zabawy Bacy z bratem i matką
   Brak kontroli zabawy może mieć negatywny skutek – mocne szczenięta zaczynają zastraszać słabsze, a te z kolei utrwalają swoje obawy i lęki [McConnell, 2009]. Zwykle matka kontroluje zachowanie swojego miotu, jednak w tym przypadku suczka niechętnie ingerowała w kontakty szczeniąt. Nie zrobili tego również opiekunowie, utrwalając tym samym skłonność psa do zbyt brutalnych zabaw i braku inhibicji gryzienia. Wyciszenie szczeniaka można było uzyskać poprzez krótką separację od ludzi oraz innych zwierząt. W przypadku większości psów ignorowanie zwierzęcia przez opiekunów jest wystarczającą formą korygowania zachowania. Izolacja stanowi w tym przypadku karę negatywną, pozbawiając szczenię nagrody w postaci relacji społecznych.
    
3. Nie utrwalono właściwych zachowań psa i nie korygowano negatywnych
   Przykładem może być zabawa, w której pies wykorzystywał do przeciągania rękę opiekuna lub jego ubranie. Baca był szczeniakiem bardzo energicznym, potrzebującym wielu stymulujących bodźców. Kontakt z opiekunami w większości przypadków ograniczał się do towarzyszenia człowiekowi, co nie jest wystarczające do prawidłowego rozwoju psychicznego. Pies znalazł rozwiązanie, szarpiąc opiekunów lub matkę. Taka zabawa była pozytywnie wzmacniana, przynosząc konsekwencje oczekiwane przez szczeniaka – zainteresowanie ze strony ludzi (nieważna była forma tego kontaktu). Należało wprowadzić stymulację psychiczną poprzez naukę, która z jednej strony dostarcza kontaktu z człowiekiem, a z drugiej jest dla zwierzęcia bardzo wyczerpującą formą aktywności.
    
4. Nie stosowano terapii wyciszającej, która jest konieczna w przypadku nadaktywnego psa
   Dodatkowo sytuację pogarszały nieregularne wizyty kolejnych członków rodziny. Ich przyjazd dostarczał wprawdzie psu bardzo wielu wrażeń, jednak stwarzał znaczny kontrast pomiędzy kolejnymi dniami. Zwierzęta utrzymywane w ubogim w bodźce otoczeniu stają się bardziej wrażliwe na stymulację zmysłową, ponieważ system nerwowy stara się dostosować do poprzedniego braku stymulacji [Grandin i Deesing, 1998]. Odwiedziny takie skutkowały eskalacją zachowań destrukcyjnych – pogryzione i rozszarpane posłanie, wykopane kwiaty, zniszczone zabawki. Baca powinien być wychowywany ze szczególnym uwzględnieniem terapii prowadzącej do wyciszenia psa. Wszelkiego rodzaju zabawy zwiększające pobudzenie szczeniaka, które niestety miały miejsce po przyjeździe gości, powinny być absolutnie wykluczone. Ćwiczenia ze szczeniakiem powinny opierać się na koncentracji i sprzyjać nauce samokontroli. Nie nauczono również psa podstawowych komend posłuszeństwa, które w przypadku szczeniąt z syndromem nadwrażliwości są podstawą przyszłej współpracy z człowiekiem. Poza czynnikami środowiskowymi wpływającymi na szczenię reaktywny temperament psa mógł wynikać również w pewnym stopniu z oddziaływania czynników zewnętrznych na matkę w okresie ciąży. Stres u ciężarnych matek zmienia otoczenie hormonalne płodu, wywołując w konsekwencji nadmierną nerwowość u potomstwa [Grandin i Deesing, 1998]. Należy też podkreślić, że zachowanie zwierząt ma swoje podstawy genetyczne. Geny wpływają na zachowanie w sposób bezpośredni (poprzez oddziaływanie na reakcje chemiczne w mózgu) oraz pośredni (poprzez zmianę każdego aspektu funkcjonowania organizmu [Kalat, 2007]). Różnice w temperamencie zwierząt mogą być powiązane z różnicami na poziomie neuroprzekaźników [Kalat, 2007; Trefilov i wsp., 2000; Kruesi i wsp., 1992].

dr hab. prof. UP Iwona Rozempolska-Rucińska
Bibliografia do artykułu dostępna w redakcji.

Overall podkreśla, że zachowanie agresywne często można obserwować, kiedy w otoczeniu psa pojawiają się czynniki powodujące silne pobudzenie, jednocześnie często jest to jedyny moment występowania takiego zachowania.

Zachowanie dominacyjne to aktywna rywalizacja o dostęp do zasobów i kontrolę nad nimi.

Wymogiem dla ukształtowania prawidłowej psychiki psa jest wyznaczenie jasnych reguł i konkretnych ram jego postępowania w grupie.

 

Gdy mamy do czynienia z agresją dominacyjną, ofiarą zwierzęcia może być osoba bardziej ustępliwa, ponieważ pies łatwiej może na nią wpłynąć, lub też odwrotnie – pies skieruje agresję na najsilniejszego członka rodziny

Brak kontroli zabawy może mieć negatywny skutek – mocne szczenięta zaczynają zastraszać słabsze, a te z kolei utrwalają swoje obawy i lęki.