Dziś pies wprowadzony do ludzkiej rodziny zyskuje statut jej pełnoprawnego członka, otrzymując tym samym od swoich opiekunów utrzymanie, czułość, troskę oraz, w większości przypadków, wysokiej jakości opiekę weterynaryjną. Wszystkie te elementy wpływają na długość życia czworonoga.

Psy w krajach wysokorozwiniętych dzięki tak bliskim relacjom z ludźmi coraz częściej dożywają sędziwego wieku. Należy tu jednak nadmienić, iż psy mieszkające wspólnie z człowiekiem w jednym domu to w skali świata mniejszość. Obecnie szacuje się, że psy wiejskie, bezdomne czy tzw. pariasy (psy półdzikie), schensi (tzw. łazęgi), prowadzące koczujący tryb życia, stanowią około 300 milionów sztuk całej populacji1.

Oczywiście, psy wałęsające się są zdecydowanie bardziej narażone na różnego rodzaju niebezpieczeństwa, co może znacznie przyczynić się do skrócenia ich długości życia. Te zaś, które żyją z nami pod jednym dachem, dzięki troskliwej opiece żyją u naszego boku coraz dłużej.

Obecnie populacja starych psów i kotów rośnie w dość szybkim tempie. Stary pies będący pacjentem w klinice weterynaryjnej nie jest dziś rzadkością. Biorąc pod uwagę wzrost liczby długożyjących u naszego boku małych zwierząt (najczęściej psów i kotów), to proces starzenia się i związane z tym choroby neurodegradacyjne stają się nie lada wyzwaniem nie tylko dla lekarzy weterynarii, ale również dla ich opiekunów i domowników. Czym więc jest proces starzenia się psa i jak sobie poradzić ze zwierzęciem, które pod wpływem wieku zmienia się, często przejawiając przy tym zaburzenia w zachowaniu?

Czym jest proces starzenia?

Starość to „całokształt zmian, które powstają w organizmie w miarę upływu czasu i doprowadzają do ubytków czynnościowych oraz ostatecznie do śmierci”2.

Jak wynika z definicji, starość jest procesem naturalnie nieodwracalnym, który stanowi ostatni etap życia. Jest naturalnym stanem fizjologicznym, który wiąże się ze słabnącą zdolnością radzenia sobie z różnego rodzaju czynnikami środowiskowymi i fizjologicznymi. To również osłabiona zdolność reagowania i radzenia sobie z czynnikami stresogennymi. Wreszcie to stan, w którym dochodzi do patologicznych zmian, co skutkuje nie tylko upośledzeniem czynności narządów czy powstawaniem różnego rodzaju nowotworów, ale również pojawiającymi się w tym wieku wieloma zaburzeniami behawioralnymi. Ponieważ starości nie możemy rozpatrywać w kategorii choroby (starości nie można leczyć), warto przyjrzeć się temu zjawisku nieco bliżej, by dzięki tej wiedzy lepiej przygotować się na ten końcowy etap psiego życia.

Przyjmuje się, że objawy starości u przeciętnego czworonoga pojawiają się już około 7. roku życia (obecnie średnia długość życia psa w krajach wysokorozwiniętych to 13–14 lat). Oczywiście, ze względu na istniejącą ogromną różnorodność ras ta granica nie jest jednoznaczna (w przypadku ras olbrzymich, takich jak dog niemiecki, siódmy rok życia to już zdecydowanie pies senior, podczas gdy 7-letni jack russell terier może jeszcze w pełni cieszyć się życiem, będąc w całkiem dobrej kondycji fizycznej i psychicznej).

Zwiększona zachorowalność

Tak czy inaczej, statystycznie z wiekiem zwiększa się zachorowalność na różnego rodzaju choroby somatyczne. Objawy behawioralne u psów nierzadko mogą być pierwszymi oznakami tychże zmian, czego nie powinien bagatelizować właściciel (pomocne może się okazać zapisywanie przez opiekuna pojawiających się zmian w zachowaniu psa, po czym przedstawienie ich lekarzowi weterynarii przy pierwszej możliwej wizycie kontrolnej).

Należy wiedzieć, że pojawienie się choroby u zwierzęcia może mieć dwojaki wpływ na jego zachowanie:

• wygaszający (tłumiący) – może zminimalizować czujność psa, zmniejszyć jego aktywność fizyczną i chęć do kontaktów socjalnych, eksploracji terenu, chęć zabawy oraz w ostateczności chęć pobierania pokarmu i wody,
• intensyfikujący (wzmagający) – może doprowadzić do wzmożenia czujności u psa czy ekspresji zachowań takich jak pojawienie się agresji, zwiększenie progu pobudzenia (problemy ze snem), nadmierna wokalizacja, pielęgnacja ciała, załatwianie swoich potrzeb fizjologicznych w miejscach nieakceptowalnych przez właściciela, pojawienie się zachowań kompulsywnych czy też nadmierne pobieranie pokarmu i wody.

Często zmiana w zachowaniu psa w wieku geriatrycznym może być pierwszym, widocznym dla nas objawem pojawiającej się choroby somatycznej naszego czworonoga.

Dlatego też w przypadku zaistniałych zmian należy przede wszystkim poddać go odpowiedniej diagnostyce weterynaryjnej.

Najczęstsze choroby

Choroby, które najczęściej pojawiają się u starzejącego się psa, to:

• choroby układu moczowo-płciowego, do których należą między innymi takie schorzenia jak infekcje dróg moczowych, kamica moczowa, nietrzymanie moczu, niewydolność nerek, zaburzenia hormonalne, łagodny przerost gruczołu krokowego, ropomacicze czy nowotwory gruczołu sutkowego,
• choroby układu pokarmowego – tu należałoby zacząć od problemów stomatologicznych, takich jak choroby dziąsła, choroby zębów czy osadzanie się kamienia nazębnego,
• choroby wątroby (zapalenie, zwłóknienie, marskość, wreszcie nowotwory czy encefalopatia), choroby zakaźne, zapalenia,
• choroby układu krążenia,
• choroby zwyrodnieniowe stawów,
• choroby układu nerwowego, spośród których najczęstszą jest zespół zaburzeń poznawczych.

Zespół zaburzeń poznawczych (ang. congestive dysfunction syndrome, CDS) to choroba neurodegradacyjna „charakteryzująca się postępującym upośledzeniem czynności poznawczych i postępującym uszkodzeniem mózgu”3. To nic innego jak rodzaj demencji starczej. Problem ten dotyczy nie tylko psów, ale również wszystkich innych starzejących się zwierząt. Firląg M., Ostaszewski P. i Bałasińska B. w 2014 r. pisali: „Starzenie się ośrodkowego układu nerwowego jest dynamicznym procesem, któremu towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych, i szlakach biochemicznych, oraz zjawiska postępującej degradację struktur anatomicznych […]. Na uwagę zasługuje fakt, iż zmianom strukturalnym w starzejącym się mózgu psa, towarzyszy obniżenie liczby synaps, co może negatywnie wpływać na transmisję neuronalną i powodować modyfikację w ekspresji i dystrybucji neuroprzekaźników”4.

W związku z powyższym zmiany neuropatologiczne, jakie wywołuje zespół zaburzeń poznawczych, są analogicznie do zmian, jakie powstają u ludzi w przypadku choroby Alzheimera.

W przypadku odczuwalnego przez zwierzę bólu ogromną rolę odgrywa jego naturalny system adaptacyjny. To właśnie dzięki działaniu ośrodkowego układu nerwowego zwierzę szuka sposobu na zminimalizowanie odczuwanego dyskomfortu (unikanie bólu). Takim przykładem będzie np. zmiana sposobu chodzenia przy bólach związanych ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów czy zminimalizowanie aktywności w przypadku utraty wzroku.

Na co zwracać uwagę?

Pierwszymi, najczęściej zauważalnymi przez właściciela objawami pojawiającej się choroby są zmiany bądź utrata stałego rytmu życia zwierzęcia.

Co w takim razie powinno wzmóc naszą czujność?

• ogólna dezorientacja
  Może zdarzyć się tak, że nasz pies sprawia wrażenie zdezorientowanego. Może wówczas gubić się w znanych mu dotychczas miejscach. Może chcieć wyjść z domu niekoniecznie przez drzwi wyjściowe, ale np. przez wyjście do garażu. Może również mieć problem z rozpoznaniem domowników czy znanych mu dotąd przychodzących do nas gości. Innym zachowaniem może być nierozróżnianie osób (pies zachowuje się tak samo w stosunku zarówno do domowników, jak i do nowo pojawiających się w domu osób, np. kuriera czy listonosza).
• zmiany w relacjach z domownikami
  Wraz z upływem wieku i zmianą samopoczucia zwierzę może stać się bardziej drażliwe, co wpływa na jego jakość i szybkość reagowania – może np. znacznie niecierpliwić się podczas przygotowywania mu posiłku czy czekania na wyrzucenie mu piłki. Podczas zabiegów pielęgnacyjnych może być znacznie pobudzone i drażliwe (zmniejszenie progu pobudzenia).
• zmiany w relacjach pomiędzy innymi zwierzętami, mieszkającymi w jednym domostwie
• Jeśli zwierzęta pozostające w jednym gospodarstwie domowym dotychczas żyły w zgodzie, a obecnie ich relacja uległa dramatycznemu pogorszeniu, należałoby przyjrzeć się temu zagadnieniu. W pierwszej kolejności należałoby zbadać zwierzę, by móc jednoznacznie stwierdzić, iż zachowanie agresywne u psa nie ma swojego źródła w jego złej kondycji fizycznej. Jeśli wykluczymy ten czynnik, należałoby przeprowadzić analizę konkretnego zachowania w kontekście trzech założeń:
  1. dowiedzieć się, jaki bodziec wyzwala konkretne zachowanie u psa,
  2. przeanalizować prezentowane zachowanie,
  3. wyłapać, jakie są konsekwencje dla psa po zaprezentowaniu analizowanego zachowania.
  Oczywiście, tego typu analiza nie zawsze jest możliwa bez pomocy behawiorysty czy zoopsychologa. Tu jak najbardziej pomoc fachowca może pomóc w lepszym zrozumieniu konkretnego zachowania u psa i pozwolić na właściwe zdiagnozowanie i ułożenie spersonalizowanego planu terapii.
• zaburzenia w cyklu snu i czuwania
  Psy mające zaburzenia w cyklu snu nie przesypiają zazwyczaj całych nocy. Mogą budzić się o różnych porach i chodzić po mieszkaniu bez konkretnej przyczyny. Czasami kręcą się na swoim legowisku, mając problem z wygodnym ułożeniem się do snu.
• załamanie się treningu czystości
  Załamanie treningu czystości może mieć wielorakie podłoże. Problemem może okazać się choroba somatyczna (np. choroby układu moczowo-płciowego), ale również sfera emocjonalna (obniżenie napięcia lękowego lub frustracyjnego). Wówczas zaleceniem behawiorysty będzie przede wszystkim szczegółowe przebadanie zwierzęcia geriatrycznego oraz, w przypadku zaburzeń o podłożu emocjonalnym, wdrożenie odpowiedniego planu terapii. Należy przy tym mieć świadomość, że zwierzę, które nigdy wcześniej nie wykazywało tego typu problemu, również teraz nie załatwia swoich potrzeb fizjologicznych w domu z premedytacją. Właściciele psów, którzy załamanie się treningu czystości u swoich zwierząt tłumaczą złośliwością bądź ich głupotą, powinni jak najszybciej porozmawiać z behawiorystą celem uzupełnienia swojej wiedzy na temat możliwych źródeł prezentowanego zachowania.
• nasilający się strach, pojawiający niepokój, lęk czy fobie
  U psów, które już w okresie szczenięcym wykazywały zachowania lękowe i u których nie wprowadzono wcześniej terapii celem poprawy zachowania, w okresie geriatrycznym tego typu zachowanie często generalizuje się i znacznie nasila.
• spadek aktywności
  Spadek aktywności wydaje się być naturalnym procesem w przypadku postępującej starości. Może mieć on źródło w gorszym samopoczuciu (zmiany zwyrodnieniowe, bóle przewlekłe itp.), ale również może być związany z postępującą dezorientacją w terenie, obniżeniem nastrojem czy utratą pamięci. W takiej sytuacji nie powinno nas dziwić, że pies większość czasu przesypia na swoim legowisku, a nawet powinniśmy mu to umożliwić, udostępniając mu jakieś wygodne i zaciszne miejsce do stałego wypoczynku.
• utrata koncentracji, kłopoty z pamięcią
  Wraz z wiekiem u psa może nastąpić spadek efektów szkolenia. Zwierzę może mieć obniżoną reakcję na bodźce, może wykonywać pewne komendy znacznie wolniej, a także może zwyczajnie nie wiedzieć, jak interpretować dane polecenie.
• zachowania agresywne
  Tego typu zachowania mogą pojawić się u zwierzęcia przede wszystkim z powodu złego samopoczucia, rozdrażnienia i obniżonego nastroju. Zagadnienie, jakim jest agresja, ze względu na swoją bardzo obszerną interpretację i złożoność zasługuje na indywidualne omówienie, dlatego też w tym artykule nie będzie poruszane.
• pojawienie się zachowań kompulsywnych
  Zachowania kompulsywne to zachowania powtarzalne. Są to zachowania zrytualizowane, często występujące w znacznym nadmiarze, takie jak uporczywe wylizywanie (nadmierna higiena) czy wygryzanie pewnych partii ciała, prowadzące niekiedy do rozległych ran, a nawet martwicy. Ruchy kompulsywne często zaburzają zwykłe codzienne czynności oraz kłócą się z normalnymi zachowaniami, a zwierzę wydaje się nie mieć żadnej wewnętrznej kontroli nad nimi. Takie wspomniane wyżej wylizywanie łap może być właśnie przyczyną pojawiającego się bólu przewlekłego u psa, dlatego tego typu zachowania nie należy bagatelizować. Inne zachowania, które zaliczymy do stereotypowych, to chodzenie tam i z powrotem, kręcenie się w kółko, próba uchwycenia własnego ogona, zamieranie w bezruchu czy chwytanie wyimaginowanych much.

Żywienie psa w wieku geriatrycznym

Dziś powszechnie wiadomo, że prawidłowe żywienie ma kluczowy wpływ na dobre samopoczucie nie tylko ludzi, ale też zwierząt. Wiemy również, że odpowiednio zbilansowana dieta może znacznie wpłynąć na polepszenie się kondycji czy zdrowia psa.

Dietą można wspomóc leczenie wielu schorzeń, takich jak cukrzyce, przewlekła niewydolność nerek, niedoczynność tarczycy czy choroba Cushinga.

W przypadku diety warto wspomnieć o tym, że z wiekiem u psa spada zapotrzebowanie na energię spoczynkową – RER (ang. resting energy requirement). Dlatego też, ze względu na mniejsze zapotrzebowanie energetyczne, starszy pies może przybierać na wadze, mimo iż nie ma zwiększonej porcji żywnościowej (często nawet od kilku lat ma utrzymane te same proporcje). Dlatego należy na bieżąco monitorować wagę psa, by nie dopuścić do jego nadmiernego utycia bądź nadmiernej utraty wagi ciała.

Jednakże jeśli przyjrzymy się energii, to istotnym jej źródłem powinny być średniołańcuchowe trójglicerydy (MCT), które poprawiają funkcje poznawcze u psów powyżej 7. roku życia.

Niemniej jednak przy ustalaniu diety psa geriatrycznego należy zwrócić uwagę na dostarczenie w niej psu przeciwutleniaczy (selen, witamina C, witamina E itp.) i pochodnych kwasu linolenowego (jest ich dużo np. w olejach z ryb morskich i w tranie) oraz na źródło białka (u psów z prawidłową czynnością nerek zapotrzebowanie na białko zwiększa się wraz z wiekiem).

Bilansując odpowiednią dietę dla czworonoga, powinniśmy pamiętać, że ilość zawartego w niej białka powinna być dostosowana do jego indywidualnego zapotrzebowania (należy przy tym uwzględnić wiek, tryb życia, stan zdrowia czy rasę).

Pierwszymi, najczęściej zauważalnymi przez właściciela objawami pojawiającej się choroby są zmiany bądź utrata stałego rytmu życia zwierzęcia.

W związku z powyższym przy komponowaniu psu dziennych posiłków należy uwzględnić indywidualny czynnik, jakim jest obecny stan zdrowia psa, a także jego kondycję, tryb życia, aktywności czy wreszcie indywidualny metabolizm. Oczywiście, nie bez znaczenia jest dieta dotychczasowa – psy, które od zawsze jadły posiłki przygotowywane w domu, w okresie geriatrycznym mogą nie chcieć jeść gotowych karm weterynaryjnych, dedykowanych właśnie seniorom.

Nie dajmy się zaskoczyć

Podsumowując: czy można przygotować się na psią starość?
Jeśli właściciel nie chce dać się zaskoczyć psiej starości, może próbować się do niej przygotować.

W takim przypadku lekarze weterynarii proponują swoim pacjentom wizyty kontrolne celem zdiagnozowania obecnej kondycji fizycznej i psychicznej psa. Podczas takiej wizyty właściciel może podzielić się również swoimi spostrzeżeniami dotyczącymi zachowania swojego czworonoga.

Niektóre kliniki lub przychodnie weterynaryjne wprowadzają swoje plany zdrowia dla zwierząt geriatrycznych, umieszczając w nich pakiet badań umożliwiających szczegółową diagnostykę. Duże znaczenie odgrywa również tzw. medycyna prewencyjna, która obecnie jest na bardzo wysokim poziomie.

W przypadku zaburzeń behawioralnych bardzo ważna jest w tej sytuacji współpraca z behawiorystą, by móc prawidłowo opracować konkretny plan terapii.

Właściwe przygotowanie planu terapii oraz jego wdrożenie ma na celu poprawę samopoczucia psa. Wprowadzenie ćwiczeń oraz treningu, który będzie szczegółowo omówiony z właścicielem zwierzęcia, przy jednoczesnym stosowaniu alternatywnych sposobów relaksacyjnych będzie miał na celu umożliwienie psu powrotu do stanu względnej równowagi emocjonalnej. Uzyskanie tejże równowagi emocjonalnej będzie podstawą do zlikwidowania bądź w niektórych przypadkach zminimalizowania niepożądanych zachowań, co znacząco wpłynie na poprawienie jakości dalszego życia psa.

Należy też pamiętać, że powyżej wymienione zachowania najczęściej występują u psów w wieku geriatrycznym, ale nie stanowią one reguły.

Taki ramowy przegląd tychże zachowań ma pomóc właścicielowi psa seniora zorientować się, z jakimi problemami może mieć do czynienia, a także pozwolić uświadomić mu, czym jest sam proces starzenia się zwierzęcia.

Wymienione wyżej choroby somatyczne dzięki ogromnym postępom, jakie z roku na rok zachodzą w medycynie weterynaryjnej, są świetnie i szybko diagnozowane, dzięki czemu nierzadko mogą być całkowicie wyleczone. Oczywiście, biorąc pod uwagę postępującą starość u psa, nawet jeśli nie uda się wyleczyć schorzenia, stosuje się tzw. leczenie paliatywne, które w znacznym stopniu poprawia jakość jego dalszego życia.

Bibliografia:

1. Jung Ch., Portl D., Człowiek i pies, o głaskaniu, stresie i oksytocynie, PWN, Warszawa 2017.
2. Sala S.C., Geriatria psów i kotów, red. R. Lechowski, Wrocław 2017.
3. Horowitz D.F., Mills D.S. (red.), Medycyna behawioralna psów i kotów, 2009.
4. Firląg M., Ostaszewski P., Bałasińska B., Mechanizmy starzenia się ośrodkowego układu nerwowego u zwierząt, „Życie Weterynaryjne” 89(1)/2014.
    

Przyjmuje się, że objawy starości u przeciętnego czworonoga pojawiają się już około 7. roku życia, choć ze względu na istniejącą ogromną różnorodność ras ta granica nie jest jednoznaczna.

Często zmiana w zachowaniu psa w wieku geriatrycznym może być pierwszym, widocznym dla nas objawem pojawiającej się choroby somatycznej naszego czworonoga.

U psów, które już w okresie szczenięcym wykazywały zachowania lękowe i u których nie wprowadzono wcześniej terapii celem poprawy zachowania, w okresie geriatrycznym tego typu zachowanie często generalizuje się i znacznie nasila.

Z wiekiem u psa spada zapotrzebowanie na energię spoczynkową. Dlatego też, ze względu na mniejsze zapotrzebowanie energetyczne, starszy pies może przybierać na wadze, mimo iż nie ma zwiększonej porcji żywnościowej.

Przy ustalaniu diety psa geriatrycznego należy zwrócić uwagę na dostarczenie w niej psu przeciwutleniaczy i pochodnych kwasu linolenowego oraz na źródło białka.